Odlewnictwo artystyczne na terenie Gliwic datuje się od końca XVIII w. i związane jest z powstaniem w 1796 roku Huty Gliwickiej. Powstała ona z inicjatywy rządu pruskiego jako jeden z dalszych wielkich obiektów przemysłowych po hutach w Ozimku, Kluczborku i Tarnowskich Górach. Wybór Gliwic wynikał z przesłanek geograficzno-gospodarczych, sąsiedztwa z pokładami węgla kamiennego i rudy żelaza oraz przepływającą obok miasta rzeką Kłodnicą, która po otwarciu w 1805 r. kanału stała się dogodną drogą transportu zarówno surowców jak i wyrobów przemysłowych. W wybudowanej w 1796 roku hucie zapłonął pierwszy na kontynencie wielki piec opalany koksem.

      Pierwszy oddział odlewów artystycznych w Hucie Gliwickiej powstał w 1798 roku. Do roku 1804 był w stanie organizacji i wykonywał odlewy na podstawie sprowadzonych wzorów. Organizatorem oddziału w tym okresie był Wilhelm Augustyn Stylarski sprowadzony z huty w Ozimku. Odlewano serie owalnych plakiet z reliefem wypukłym głów przedstawiających postaci z historii starożytnego Rzymu i Grecji.

      Szczytowy okres rozwoju odlewnictwa artystycznego w Hucie Gliwickiej przypada na lata 1810 – 1830. Oprócz biżuterii wykonywano odlewy plakiet noworocznych dla urzędów i osób prywatnych, plakiety z życzeniami ozdabiane widokami ze Śląska oraz plakiety o tematyce związanej z hutą. Wykonywano także plakiety o tematyce religijnej oraz z popiersiami portretowymi członków rodziny królewskiej, głownie wg modeli Leonarda Poscha. W roku 1816 Huta Gliwicka zatrudniła Fryderyka W. L. Beyerhausa, który pracował tu do 1865 roku. Pod jego kierunkiem rozpoczęli tutaj pracę dwaj śląscy rzeźbiarze Teodor Kalide i Augustyn Kis. Po przejściowym zmniejszeniu się zainteresowania odlewami artystycznymi, ponowny jego rozkwit nastąpił na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. W okresach tych oprócz innych przedmiotów powstało szereg plakiet i medali o różnorodnej tematyce, również z motywami gliwickimi.

      Odlewane w Hucie Gliwickiej plakiety charakteryzowały się jednostronnym reliefem i posiadały najczęściej kształt owalu, prostokąta lub były okrągłe. Do odlewania używano żeliwa, a w okresie późniejszym brązu.
Z tego okresu znanych jest i opisanych w literaturze kilkadziesiąt plakiet i medali z motywem gliwickim. Ich projektantami byli wybitni rzeźbiarze epoki, m. in. Fryderyk Beyerhaus młodszy, Josef Breitkopf-Cosel, Peter Lipp, F. Reisner, E. Gottschlich, Hans Breitenbach. Były one najczęściej odlewane w żeliwie, ale także w cynie, brązie i srebrze.

      Kolejny rozdział w historii Huty Gliwickiej, Gliwic oraz „medali gliwickich” rozpoczyna się w 1945 roku. Wtedy to na bazie Huty Gliwickiej powstają Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych, które podjęły się także artystycznej działalności odlewniczej.

      Tematycznie „medale gliwickie” można podzielić na kilka grup w zależności od motywu, jaki został umieszczony na medalu. I tak najczęściej występującym motywem jest herb miasta, zabytkowa architektura Gliwic, portrety sławnych ludzi wywodzących się z Gliwic lub zasłużonych dla miasta, których nazwiska jednoznacznie kojarzą się z miastem. Osobną grupę stanowią medale, na których umieszczono napisy okolicznościowe zawierające w swojej treści nazwę miasta. Istnieją również medale emitentów spoza Gliwic, które charakteryzujące się cechami określonymi wcześniej.

      Kolekcjonowanie i inwentaryzowanie tego typu medali jest zajęciem niezwykle czasochłonnym i niestety mało efektywnym. Wiele spośród zakładów, instytucji i organizacji – emitentów medali zostało w ostatnich 25 latach zlikwidowanych, a archiwa, w których można by znaleźć niezbędne informacje przestały istnieć. Trudno jest również znaleźć ludzi, którzy w jakiś sposób byli związani z ich emisją, bo najczęściej są już na emeryturze, albo nie zachowały się w ich pamięci potrzebne informacje. Stosunkowo najłatwiej jest uzyskać informacje o medalach emitowanych w latach 90-tych, czyli nie dalej niż 10 – 15 lat wstecz. Często zdarzają się sytuacje wręcz paradoksalne, kiedy emitent medalu dowiaduje się o istnieniu takowego od osoby szukającej informacji.

      Sam fakt „odkrycia" nowego medalu następuje w momencie jego zauważenia, najczęściej na giełdzie staroci lub u kolekcjonera, który bezinteresownie zechce pochwalić się swoimi zbiorami. Wiele medali zostało opisanych w różnego rodzaju lokalnych periodykach oraz katalogach wystaw. Ich studiowanie jest niezbędne dla precyzowania i kompletowania potrzebnych informacji. Zawsze jednak najpewniejszym i najbardziej wiarygodnym źródłem wiedzy o medalu jest jego autor.

      Projektantami omawianych medal są znani medalierzy i plastycy, jak: Peter Lipp (1902 - 1975), Jan Wysocki (1873 - 1960), Zygmunt Acedański (1908 – 1991), Stanisław Słodowy (ur. 1932 r.), Stanisław Pietrusa (ur. 1945) i Andrzej Szczepaniec oraz twórcy nieprofesjonalni, jak Waldemar Stochelski. Są to artyści, którzy działali bądź działają na terenie Gliwic lub Śląska. Spora jest również grupa medali, których twórców nie udało się ustalić. Są to najczęściej medale o niezbyt wysokich walorach artystycznych, wykonywane popularną w latach 70-tych ubiegłego stulecia techniką prasowania i spiekania proszków metali nieżelaznych (miedzi, brązu, mosiądzu, aluminium). Wydaje się, że medale te projektowali ludzie uzdolnieni artystycznie na polecenie swoich przełożonych. Mimo tego, dzięki utrwalonym na nich treściom stanowią one cenne źródło informacji i wiedzy o ich emitentach bądź wydarzeniach.

      Emisje „medali gliwickich”, należy rozpatrywać w dwóch okresach czasowych; do 1939 r. i po 1945 roku. Medale i plakiety emitowane w XIX w. i pierwszej połowie XX w. zostały odlane w Hucie Gliwickiej, natomiast po 1945 r. medale były odlewane w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, Instytucie Metali Nieżelaznych, Hucie 1 Maja, Katedrze Odlewnictwa Politechniki Śl. w Gliwicach i prywatnych odlewniach. Medale bite powstały w Mennicy Państwowej w Warszawie, natomiast tłoczone z proszków metali nieżelaznych wykonywano w Instytucie Metali Nieżelaznych oraz innych zakładach, których nie udało się ustalić.

      W katalogu „MEDALE GLIWICKIE” przedstawiono ponad 480 medali, medalionów i plakiet, w tym 34 powstałych przed 1939 rokiem i obejmuje materiał z okresu ponad 150 lat. Zgromadzone informacje są rezultatem kilkunastoletnich poszukiwań i dociekań. Katalog powstał na bazie mojej kolekcji, archiwów twórców medali oraz badań literaturowych. Niektóre medale i informacje udostępnili inni kolekcjonerzy. Nie w każdym przypadku udało się ustalić wszystkie niezbędne do opisu medalu informacje oraz zdjęcia. Zapewne również nie wszystkie wyemitowane dotychczas „medale gliwickie” udało się tutaj zaprezentować. Katalog bedzie na bieżąco aktualizowany. W związku z tym zwracam się z gorącą prośbą do użytkowników katalogu o uwagi i spostrzeżenia, uzupełnienia oraz informacje dotyczących medali gliwickich. Zostaną one uwzględnione w kolejnych wersjach katalogu.

      Poziom większości przedstawionych medali od strony artystycznej i technologicznej nie jest wysoki. Od razu wyróżniają się prace, projektowane przez profesjonalnych twórców, biegłych w sztuce medalierskiej. Prac tych jednak jest niewiele, przeważają średnie lub wręcz nieudane realizacje, projektowane przez amatorów. Szkoda zatem, że liczni gliwiccy „emitenci", żądni upamiętnienia organizowanych imprez lub rocznic w małych formach rzeźbiarskich, nie szukają projektantów w gronie uznanych polskich medalierów, a znaczą ślad swojej działalności pracami o wątpliwych walorach. Mam nadzieję, że przedstawione w katalogu medale unaocznią ten problem i wywołają właściwe refleksje potrzebne inicjatorom kolejnych medali gliwickich.

      Władysław Gębczyk