Wł. Gębczyk, A. Musiał, "Gliwice - papierowy pieniądz zastępczy w latach 1914 - 1923", PTAIN Oddz. Gliwice, Gliwice 2000
Wybuch I wojny światowej w 1914 roku spowodował załamanie się rynku monetarnego. Zniknęły z rynku monety. W szczególności dał się odczuć brak drobnej monety zdawkowej, która w państwie niemieckim była bita z metali kolorowych. Srebrne monety: 1, 2, 3, 5 markowe uległy tezauryzacji i również przestały być dostępne na rynku.
Problem ten nie dotyczył w pierwszych latach wojny Gliwic. Widocznie władze miasta były przygotowane na tą ewentualność(1). Brak bezpośredniego zagrożenia, oddalenie od linii frontu, duże uprzemysłowienie wprowadzały w społeczeństwie Gliwic poczucie bezpieczeństwa i uspokojenia(2). Na samym początku wojny (8. 08. 1914 r.) Magistrat gliwicki, za pośrednictwem Kasy Miasta emitował bony o nominale 1 marki, które praktycznie nie wszystkie weszły do obiegu – bo nie było takiej potrzeby. Bon miał ważność do 31. 10. 1914 r.(3) W informacjach zawartych w katalogu E. Bohlen`a czytamy, że miasto Gliwice emitowało 100 000 bonów jednomarkowych, ale do użytku wprowadziło tylko 46 000 szt.
Miasto nie mogło emitować bonów ot – tak sobie. Emisja wszelkiego rodzaju bonów była ściśle kontrolowana przez Bank Niemiecki. Przyjęta była zasada, że wartość emisji była określana przez władze miasta lub gminy a następnie równowartość tej kwoty była „zastawiana” w banku państwowym. Zastaw był likwidowany po wykupieniu lub przejęciu bonów przez miasto. Dotyczyło to bonów typowo użytkowych nie propagandowych, reklamowych czy kolekcjonerskich, które były chętnie zatrzymywane przez ich posiadaczy i stanowiły dodatkowe źródło dochodów emitenta.
Ponad dwa lata Gliwice nie potrzebowały pieniądza zastępczego. Dopiero 15. 12. 1916 roku wyemitowano bon o nominale 1 marki i ważności ponad 3 miesiące. Jest to dość rzadki bon gliwicki, ponieważ został ściągnięty z rynku. Jest on podobny do bonu jednomarkowego emitowanego w 1914 roku. Następne emisje to: 1 marki z 31. 03. 1917 r., 25 fenigów z 1. 05. 1917 r. i 50 fenigów z 15. 01. 1918 roku.
Z powyższego zestawienia wynika, że w czasie I wojny światowej Magistrat gliwicki wyemitował tylko 5 rodzajów bonów zastępczych. Jest to wyjątkowo mało, jak na tak dużą i uprzemysłowioną aglomerację miejską.
Zakończenie I wojny światowej nie spowodowało żadnego ruchu w kasie miejskiej Gliwic(4).
Minęły prawie 3 lata, gdy na Górnym Śląsku rozgorzały walki. Przed wybuchem III Powstania Śląskiego był Plebiscyt. Właśnie w marcu 1921 roku została wyemitowana seria 5 bonów o nominałach 50, 75 fenigów, 1, 2 i 5 marek. Przedstawiają one sceny z zamku toszeckiego. Drukowane były w Głogowie. Ta propagandowa seria bonów gliwickich jest najbardziej znana. Nakład tych bonów był duży. Świadczy o tym 5 cyfrowa numeracja i ilość serii: A, B, C, D, E, ? W różnych katalogach tego typu pieniądza występują informacje o bonach z czasów III Powstania Śląskiego. Mówi się o bonach 1 i 3 markowych ważnych do 30. 06. 1921 roku(5). Niestety dotychczas nie udało się znaleźć tych bonów.
Upłynęły kolejne trzy lata gdy w Gliwicach zaistniała potrzeba emisji własnego pieniądza. Przyczyną była galopująca inflacja w 1923 roku. Jak wielka to była inflacja, może świad-
czyć przykład bonów emisji z sierpnia 1923 r. Emitowano je z datą ważności tylko do 30. 09. 1923 roku. Nakładów emisji niestety nie znamy, ale wiemy ile i jakie były:
09. 08. 1923 – 500 000 mk /numeracja 5 cyfrowa, ser. A, B, C, ?/
09. 08. 1923 – 1 000 000 mk /numeracja 5 cyfrowa, ser. A, B, C, ?/
17. 08. 1923 – 500 000 mk /numeracja 4 cyfrowa/
17. 08. 1923 – 1 000 000 mk /numeracja 6 cyfrowa/
27. 10. 1923 – 20 mld mk /numeracja 6 cyfrowa, ser. A, B, C, D, ?/
27. 10. 1923 – 50 mld mk /numeracja 5 cyfrowa, ser. A, B, C, D, E, ?/
27. 10. 1923 – 100 mld mk /numeracja 6 cyfrowa/
27. 10. 1923 – 200 mld mk /numeracja 6 cyfrowa/
27. 10. 1923 – 500 mld mk /numeracja 6 cyfrowa/
27. 10. 1923 – 1 bilion mk /brak danych/
Bon o wartości 1 biliona marek jest praktycznie ostatnim bonem emitowanym przez Magistrat Gliwic(6).
Ciekawostką są podpisy na bonach wydawanych przez Magistrat Gliwic. Powtarzają się na wszystkich bonach, a podpis (prawdopodobnie kasjera) jest niezmienny na przestrzeni lat 1914 – 1923.
Andrzej Musiał
(1) Obowiązywał system kartkowy na artykuły spożywcze i przemysłowe. Pozwalało to na planowanie wydatków, kosztów utrzymania itp. Można to było zrobić znając zdyscyplinowanie społeczeństwa niemieckiego.
(2) Dopiero w kilkanaście miesięcy po wybuchu wojny zaczęły powstawać w Gliwicach obozy jenieckie. W okresie późniejszym zaistniała konieczność zatrudniania jeńców z powodu braku mężczyzn do pracy.
(3) Przewidywano szybkie zakończenie wojny, ponieważ po 1 listopada 1914 r. pieniądz został unieważniony.
(4) Podpis kasjera na wszystkich bonach jest ten sam. Na potrzeby miasta używano pieniądza o zasięgu regionalnym, który zostanie opracowany wspólnie z pieniądzem dla zakładów przemysłowych.
(5) Pierwsza informacja o banknotach przygotowywanych na wypadek powstania pochodzi od Tadeusza Solskiego, który w 1943 roku /we Lwowie/ ujmuje w „Polskich bonach wojennych 1914-1921” pod hasłem Gliwice – bony 1,3 Mk. Informację tą potwierdza Tadeusz Jabłoński, Wiesław Lesiuk.
Hans Meyer, który korzystał z powyższych opracowań – nie potwierdził tego i nie ujął w swoim katalogu. Nie znamy wyglądu tych bonów, tak więc do czasu ich ewentualnego ujawnienia traktujemy jako niebyłe.
(6) W katalogu H. Meyer`a jest ujęty bon o nominale 10 mld Mk, stopień rzadkości RAR.
POWRÓT