POWRÓT

     Knurów na początku XX w. był gminą wiejską stanowiącą część powiatu rybnickiego. Mieszkańcy w większości byli Polakami. Miejscowość i jej rozwój ściśle związany był z przemysłem, głównie z wybudowaną w latach 1904 – 10 kopalnią węgla kamiennego „Knurów”.

     Po wybuchu w 1914 r. I wojny światowej w gminach i miastach Górnego Śląska dotkliwie dał się odczuć brak pieniądza kruszcowego (monet o nominałach od 1/2 do 20 marek). Spowodowało to duże utrudnienia we wszelkiego rodzaju rozliczeniach pieniężnych, również w zakładach przemysłowych czy kopalniach.

     Z tego powodu na potrzeby kasy kopalni „Knurów” w 1914 r. został wyemitowany banknot zastępczy o nominale 5 marek. Ponieważ kopalnia „Knurów” była przedsiębiorstwem państwowym emitentem był IV Królewski Inspektorat Górniczy z siedzibą w Knurowie. W innych miejscowościach, gdzie właścicielami kopalń byli prywatni przedsiębiorcy, to oni byli z reguły emitentami takiego pieniądza zastępczego.

     Banknot ten został wydrukowany jednostronnie na papierze koloru różowego w ilości nie przekraczającej 4000 szt. Ile tych banknotów zostało wprowadzonych do obiegu nie sposób obecnie ustalić. Na banknocie oprócz nominału wydrukowana była data emisji 12. VIII. 1914 r. i data ważności 1. IX. 1914 r. Pewnego rodzaju zabezpieczeniem było zastosowanie numeracji, urzędowa pieczęć oraz odręczny podpis. Obowiązek wymiany tych walorów na obowiązujące państwowe środki płatnicze posiadała kasa kopalni. W praktyce kasa wprowadziła pewne ograniczenie wymieniając minimum 4 banknoty o łącznej wartości 20 marek.

     Wykupione przez kasę kopalni banknoty zostały po pewnym czasie użyte ponownie. Po utworzeniu przy kopalni „Knurów’ obozu jenieckiego, bony te ostemplowano obustronnie stemplem o treści „Nur für Kriegsgefangene” i wprowadzono ponownie do użytku jako typowe bony jenieckie. Obecnie na rynku kolekcjonerskim praktycznie nie spotyka się tych bonów bez wspomnianego wyżej stempla. Świadczy to o tym, że zapewne całość wykupionej wcześniej emisji została ostemplowana. Istnieją również bony z błędnym nadrukiem oraz nadruki w kolorze fioletowym i niebieskim.

     Znaczna deprecjacja pieniądza państwowego (marki) w czasie wojny wymusiła pod koniec 1918 r. potrzebę emisji banknotów zastępczych o wyższych nominałach w celu uzupełnienia ich braku na rynku lokalnym. Emitentem kolejnych banknotów zastępczych w Knurowie został również IV Królewski Inspektorat Górniczy. Wyemitowano dwa banknoty o nominale 20 i 50 marek. Banknot 20 markowy wydrukowano jednostronnie na papierze ze znakami wodnymi w kolorze zielonym, natomiast 50 markowy na papierze białym ze znakami wodnymi. Banknoty dodatkowo posiadały numerację, pieczęć urzędową i odręczny podpis. Ich ważność ustalono na okres od 12. XI. 1918 do 10 XII. 1918 r. Ich wykup odbywał się bez żadnych ograniczeń. Były to ostatnie banknoty zastępcze emitowane przez IV Królewski Inspektorat Górniczy w Knurowie.

     Podczas Plebiscytu mieszkańcy Knurowa , w większości narodowości polskiej, opowiedzieli się za Polską. W czasie III Powstania Śląskiego Knurów został zajęty przez powstańców już 3 maja, a nieco ponad rok później został oficjalnie przejęty przez władze polskie. Dla upamiętnienia tego wydarzenia władze samorządowe wyemitowały w maju 1922 r. serię pamiątkowych banknotów zastępczych o nominałach 1, 2 i 5 marek. Widok kopalni „Knurów” został umieszczony na wielobarwnych awersach banknotów 1 i 2 markowych, natomiast na 5 markowym scenę patriotyczną. Na rewersach banknotów o nominale 1 i 2 marki umieszczono scenę przedstawiającą kaplicę na cmentarzu gliwickim, w której mieścił się tajny skład amunicji niemieckiej. Podczas jej zajęcia przez wojska francuskie została wysadzona w powietrze. Zginęło wielu Francuzów. Ich grób znajduje się na Cmentarzu Starokozielskim w Gliwicach. Na rewersie banknotu 5 markowego umieszczono scenę przedstawiającą pogrzeb dr Franciszka Styczyńskiego, gliwickiego działacza plebiscytowego i powstańca zamordowanego w 1922 r. przez niemieckiego bojówkarza. Napisy na banknotach są dwujęzyczne, polskie i niemieckie. Zostały one wydrukowane w drukarni Karola Miarki w Mikołowie. Emisja ta, jak również liczne emisje w innych miejscowościach przyłączonych do Polski były odpowiedzią na podobną działalność po stronie niemieckiej, gdzie emitowano banknoty (notgeldy) o treściach proniemieckich i antypolskich. W tym okresie do emisji pieniądza zastępczego dochodziło raczej z powodów propagandowych i reklamowych niż z rzeczywistych potrzeb kas samorządowych.

     Walory te cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem wśród kolekcjonerów i zbieraczy. Wykupywane hurtowo stały się źródłem dodatkowych dochodów samorządów i w znacznej mierze uwalniało to kasy samorządowe od konieczności wykupu tych walorów za pełnoprawne środki płatnicze.

      Władysław Gębczyk